Ұлытау – қасиетті мекенім

«Орыстар үшін Кремль қаншалықты қадірлі болса, меніңше, бүкіл Қазақ елі үшін Ұлытау да соншалықты қастерлі»
               Қаныш СӘТБАЕВ

«О, Ұлытау, қазақтың
бас тауысың,
Елдігім, ерлігімнің бастауысың.
– Ұлы! – депті, Алты Алаш ұран салып,
Өзге таулар өзіңнен
аспауы үшін»
              Сайлаухан НӘКЕНОВ

«…Қашпайды сесім, боспайды көшім,
Ұлытау аман тұрғанда»
                Светқали НҰРЖАН

Қазақтың даналығы – ғажап әлем. Бұл тұжырымның даусыз дәлелінің бірі – бабалардан қалған тағылымды тәмсілдер, мақал-мәтелдер мен нақыл сөздер. Олардың кереметтігі – мазмұнының мәйектілігіне қоса, аясының кеңдігінде. Өмір құбылыстарына, қоршаған ортаға, адамдардың өзара қарым-қатынасы мен тұрмыс-тіршілігіне, тағы да басқа жағдаяттарға байланысты түзілген тұжырымдардың бір құбылысқа ғана қатысты ондап, жүздеп кездесетіндігі – ұлттық таным-түйсіктің тым тереңдігінің айғағы.
Мәселен, бүгінгі шығарма тақырыбынан тарта қаузап, санамалар болсақ, кез келген санасы сергек адамның «Туған жер – алтын бесік»,«Ит – тойған жеріне, ер – туған жеріне», «Әркімге туған жері – жұмақ мекен» деп бастап, он саусақты сан мәрте ашып-жұмары күмәнсіз.
Иә, шынымен де, кімге де болсын, мейлі, кіндік қаны тамған, есі кіріп, етегін жиған жері «жұмақ» сезілері – ақиқат дүние. Оған дау айту – жарасымсыз іс. Десек те, дәл осы ретте менің және менің жерлестерімнің бағы басым екені – «шыңғырып» тұрған шындық. Себебі, біз туған жер – ұлық мекен, Ұлт ұясы – Ұлытау!
Бұл – беріден салғандағы ұйғарым!
Ал, әріден тартсақ, Арқа төсі, оның ішінде, Ұлытау өңірі – тәмам түркі мен ормандай оғыз жұртының атамекені. Тарих солай дейді. Бұған ықылым замандардағы қатпары қалың деректерді дәйектеп кеткен тарихшы Геродотпен оның ізін басып, ісін жалғастырғандардың жазбалары куә-дүр. Осы тектес маңызды мәліметтер тым ертедегі араб саяхатшыларының жазбаларында да кездеседі. Солардың бірінде «Көне замандарда Ұлытауға ерекше құрмет болған. Ұлытаудың қарасы көрінісімен аттан түсіп, оң тіземен тізерлеп, басын иіп тағзым еткен» делінеді.
Ұлытау Ұлытау атанғаннан бергі белгілі әрі аса маңызды жайттарды жинақы түрде, қысқаша сипаттасақ, сөз төмендегіше өрбиді:
Ұлытау – есепте жоқ ескі заманда жер шарын тұтас басқан топан суы кері қайта бастағанда құрлықтағы биіктік атаулының ішінен төбесі алғашқы болып көрінген таулардың бірі.
Ұлытау – адамзаттан алғашқы пайғамбар атанған Заратуштра (Зердеш) мекендеген тау.
Ұлытау – жер-жаһандағы мықтылардың тізесін дірілдеткен атақты қолбасшы Ескендір Зұлқарнайын табанын тигізе алмай кеткен жер.
Ұлытау – Сақтар патшайымы Тұмар ханымның (Томирис) парсының қанқұйлы Кир патшасына қарсы аттанып, жер жастандыруына куә болған өлке.
Ұлытау – Алаша хан мен Жошы хан мәнді ғұмыр кешкен, мәңгі тыныстап жатқан қасиетті мекен.
Ұлытау – қаһарымен қас дұшпанды қалтыратып, жарты әлемді жаулаған Алтынорда хандығы кереге керіп, шаңырақ көтерген өңір.
Ұлытау – Хақназардан бастап, Кенесарыға дейінгі ұлттың тұлғалы ұлдарын ақ киізге отырғызып, хан сайлаған, ұлттық рухты асқақтатқан орда.
Ұлытау – ұлт тарихынан ойып тұрып орын алған тарихи тұлғалар Тоқтамыс хан мен Едіге бидің көздері тірі кезінде өзара ымыраға келмес, жауыққан жауға айналып, фәниден бақиға өткен соң бір қабірде мәңгілік қауышқан жері.
Ұлытау – жоңғарлардың тосын әрі жойқын шабуылынан кейін «Ақтабан шұбырынды…» күй кешіп, ұлт ретінде жойылып кету қаупі төнгенде үш ұлы би – Төле, Қазыбек, Әйтекенің бастамашы болуымен үш жүздің билері мен батырлары Ұлы құрылтайда бас қосып, қайыра рухтанған ұлт ұландары Бұланты-Білеуті өзендері бойында қас дұшпанның мысын басқан қасиетті өңір. Одан кейін Аңырақай шайқасында қабырғасын қақырата соққы беруіне, нәтижесінде қазақ даласынан енді қайыра оралмастай күйде қашып шығуына ұйытқы болған өлке.
Ұлытаудың ұлт алдындағы қадірі
мен қасиетін осы реттілікпен тізе берсем, жуыр маңда түгесіле қоймасы анық.
Ұлт ұясы атанған таудың ең биік шыңы Әулиетаудың өзіне тән тылсым құдіреті – ауыздан ауызға жеткен алуан түрлі аңыздардың арқауы. Олар туралы деректі хикаяттармен биыл алғашқы саны жарық көргеніне
85 жыл толатын Ұлытау-Жезқазған аймақтық «Ulytau» газетінің соңғы ек-үш жыл аралығындағы сандарын парақтап, яки болмаса, журналист, ақын Бағдат Байжантаевтың «Ұлытау аңыздарының ақиқаты» кітабын оқып, танысуға болады.
Жоғарыда осы шығармаға реттілігі бойынша екінші эпиграф ретінде алынған есімі дүйім елге танымал ақын, марқұм Сайлаухан Нәкеновтің
«О, Ұлытау, қазақтың бас тауысың…» деп басталатын ғажайып өлеңінің соңғы шумағы былайша өріледі:

«Аруаналы, тұлпарлы, атанды жер, Шыңдарыңа қайраған атам жігер.
Үлкен жолға жүретін бір балаң ем,
О, Ұлытау, сен маған батаңды бер!».

Елорда төріндегі ұлттық мәртебеге ие, еңселі университетте білім алсам деген асқақ арманның жетегінде құжат тапсыру үшін қабылдау қомиссиясының табалдырығын аттағанда алдымен өзіме өзім сәттілік тілеп Жаратушыға жалбарынсам, содан кейін іштей күбірлеп оқығаным – арқалы ақын, қаламы жүйрік журналист Сайлаухан атаның осынау бір шумағы болды.
Жуырда ғана мектеп бітіру кешінен кейін кіндік қаным тамған қасиетті Ұлытауымды аңсап, елге барып қайттым. Аттың басын Астанаға қайта бұрардан бір күн бұрын әкем – ауданның бас ұстазы Бағдат Қабденұлының айтуымен Ұлы Дала Ұлытауының қадір-қасиетін жалпақ жұртқа насихаттау жолында тынымсыз еңбек етіп жүрген азамат, аудандық мәслихаттың төрағасы, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі, Ақпарат саласының үздігі, ақын, аудармашы Ахат Құрмансейіттің қабылдауында болдым. Ол кісінің өмірбаянынан біршама хабарым бар, ұзақ жылдар мемлекеттік қызметте басшылық лауазымда жүрсе де, журналистикадан, әдебиет ауылынан алшақ кете қоймаған, жас буынға жанашыр қалпын айғақтауға пейілді жан екенін жақсы білетінмін.
«Иә, бізде терең тәлім – түп-тамыр бар,
Дей алмайды ешкім де
«Сырттан үлгі ал!».
Ұлтын, жұртын ұятқа қалдырмайды, Ұлытаудан ұлағат ұққан ұлдар!» – деген бір шумақ өлеңін әлеуметтік желідегі суретінің астынан оқып, жаттап алған едім.
Аз-кем әңгіме барысында болашақта журналист болуға ниеттеніп жүргенімді, сол мақсатпен Е.Гумилев атындағы Ұлттық университетке құжат тапсыруға бара жатқанымды имене тұрып жеткіздім. «Журналист болғым келеді» деген сөзімді естіген сәтте сүйсінгені соншалықты, отырған орнынан тұрып кеткен ағам «Е, бәсе! Баубек пен Камал туған топырақтан қолына қалам алып, ел мен жердің мұңын мұңдап, жоғын жоқтауға құштар жас буынның
шығуы – заңдылық!» деген, маған мейірлене қараған қалпында. Содан кейін қызмет кабинетінің кең терезесінен Ұлытаудың биігіне қарап тұрып, Ғалым Жайлыбайдың мына бір өлеңін зор шабытпен жатқа оқыды:
Бағзы-бағзы уақыттың
Құрдасысың, Ұлытау.
Бастауында бақыттың
Жыр басысың, Ұлытау.

Түнек таңды жұрт ойлап,
Сестенетін кез болған.
Көшкен сайын бір тайлақ
Бос келетін кез болған.

Тепкіленбе, жыр-тілім,
Тектілерге тұғыр бар.
Бір талындай шырпының
Жанып-сөнген ғұмырлар.

Арай шашса, ғажап күн,
Қыран самғар қияны.
Ұлытауым – қазақтың
Ақ ордасы зиялы.

Асанқайғы бабамның
Жорамалы секілді.
Жасы кеппеген жанардың
Орамалы секілді.

Қасиетті баба тау,
Сен несіне жасисың?
Алатау мен Қаратау
Бөркін алып бас исін.

Тулақ болған тірлікте
Ер жүгінген жаны – алау.
Алты Алашты бірлікке
Бастап берген данам-ау!

Ахмет ишан түсі едің,
Қорқыт абыз күйі едің.
Кәусарыңнан ішемін,
Батаңды бер, киелім!

Тағы да өлең оқыса екен деген ойда отырған маған тесіле қарап тұрды да, «Мұны Ұлт ұясының батасы деп қабылдарсың, айналайын! Жай қолыңды» деді.
Төгілте берген батасынан көңілім алабұртып тұрып есімде қалғаны – «Баубек, Камал аталарыңның жолын беріп, абыройын жұғысты етсін! Бағың жанып, маңдайың жарқырасын! Ұлытаудың батасы дарып, киесі қолдасын!» деген мазмұндағы ақжарма тілектер ғана…
Толқу мен тебіреніс үстінде бар ықыласыммен «Әумин!» деп, бет сипадым. Солай болғай, лайым!
Ұлытауым мен жанашыр қауымның ақ батасы, ата-анам мен өзімнің өзекжарды тілегім қабыл болып, студент атанар күн туса, киелі өңір мен сол аумақтағы пейілі таза қалың елді ұятқа қалдырмасым әуелі Хақ Тәңірге, сосын өзіме аян!
Ал Жаратушы жар болса, білікті маман дипломын қолыма алғаннан кейін Ұлт ұясының атына заты сай болуы мен Қазақ елінің мәртебесі арта түсуі бағытындағы кәделі істерге бойдағы бар қуат пен жүректегі жалын-жігерді аянбай жұмсау – перзенттік парыз.
Бұл – серттің ісі!

Малика ҚАБДЕН,
№97 мектеп-гимназия түлегі.
АСТАНА қаласы.