Уақыттың тамыршысы
Ұлытау-Жезқазған аймағының соңғы 50 жылдан астам тарихында Сағындық ҚОЖАМСЕЙІТОВТІҢ қолтаңбасы басқалардан бөлекше деп ойлаймын. Мәдени-рухани салалардың кешегі-бүгінгі тыныс-тіршілігі жөнінде энциклопедиялық деректерді сол кісіден ғана табуға болады. Зердесі ұқыптап тұрып текшеленген мұрағат дерсің…
Соңғы еңбектерінің бірі «Қарашаңырақ Қарсақбай» деректік кітабы – осының дәлелі. Қарсақбай туралы мағлұмат алғысы келген адам академик Қ.Сәтбаевтың 1928 жылғы Қарсақбай ауданының күйі мен перспективасы жөніндегі жазбаларын, 2008 жылы жарық көрген С.Қожамсейітовтің жоғарыдағы деректік дүниесін оқыса жеткілікті. Өлкеміздің соңғы бір ғасыр бедеріндегі тарихына саяхат жасап шығары сөзсіз. Бұл екі еңбек өлкетану курсының хрестоматиясына сұранып-ақ тұр. Әсіресе, тарихи өндірісті өз қолдарымен тұрғызған қарапайым жұмысшылар, мамандар еңбегі жайлы әртүрлі мұрағат қорларында елеусіз жатқан деректерді Сәкең хронологиялық жүйеге түсірген. Күнделікті қызмет барысы, қоғамдық тіршіліктің қай саласында болмасын, Сәкеңмен пікірлесу – шашыраған сәулелерді алақаныңа жинағандай жылы да шуақты. Әсіресе, мұражай саласында еңбек еткен 20 жылдан астам уақытта Сағындық Үсенұлының пікірі мен бағасы мен үшін аса қымбат болды. Өйткені кешегі облыс, бүгінгі Жезқазған аймағындағы мәдени-әлеуметтік, рухани сала құрылымдарының ұйымдастырылуы мен тіршілігі көз алдында. Данышпан Абайдың ақыл, қайрат, жүректің таласын ғалымға жүгіндіретін атақты қара сөзі бар емес пе. Сәкең сондай безбен секілді. Безбеннің басты қызметі өлшеу емес, теңестіру, тепе-теңдікті сақтау, дәлірек айтсам, тепе-теңдікке жету ғой.
Көп жылдар Жезқазған облыстық партия комитетінің өте ауыр, жауапты саласы үгіт-насихат бөлімін басқарды. Жезқазған, Ұлытау, Жездідегі мұражайлардың ұйымдастырылуына рухани демеу көрсетіп, қайсыбірінің проблемаларын үкіметтік деңгейде шешуге мұрындық болды. Осы өлкенің патриоты, тарихтың жанашыры ретінде Ұлытау қорық-мұражайының статусы, қорыққа жататын аймақ жөнінде көтерген проблемалары, Білеуті-Бұланты, Таңбалытас тарихын зерттеу үшін тікелей өзі мұрындық болған экспедициялар қаншама қыруар іс тындырды. Бұлардың барлығы жай ғана тарихи-этнографиялық экспедициялар емес. Зерттеу бағыты жан-жақты ойластырылған, қолында билігі бар әкімқараларды қатыстыра отырып, тарихи ескерткіштердің жай-күйіне, олардың сақталу жағдайына сараптама жасауды көздеген ұзақмерзімді жобалар. 90-жылдары елімізге белгілі сыншы, көсемсөз шебері Сағат Әшімбаевпен Ұлытаудың Хан Ордасының төрінде тұрып қазақтың арғы-бергі тарихын түгендеу жөніндегі Сәкеңнің ой-армандары қазір жүзеге аса бастады.
Мұрағат деректерін іріктеу, жүйелеу, пайдалану тұрғысында Сағындық Үсенұлы өзіндік мектеп қалыптастырған ұстаз. «Жезқазған» энциклопедиясының соңғы басылымы, «Қарашаңырақ Қарсақбай» деректік еңбегі, «Ұлытау» энциклопедиясы – осының айқын дәлелі. Өлкетанушы Сүтемген Бүкіров ағамыздың мұрасын жинақтау, насихаттау бағытында Сәкең бастаған «Бүкіров оқуларының» аудиториясы жылдан-жылға кеңейіп келеді. Сәкеңнің 1986 жылғы Желтоқсан оқиғалары жөніндегі жазбаларын оқи отырып, «Мұратымыз: жер, ниет, ар тазалығы» атты еңбектерін қарай отырып, азаматтың парасат биігін көре аламыз. Ол өзінің әдеттегідей қарапайымдылығына салып, сол жылдардағы обкомның жетекші идеологының жазбасына «Көз көрген» деген тақырып қоя салыпты. Осыдан 23 жыл бұрын қағазға түсірілген жазбадағы ойлар мен пайымдаулар дәл бүгінгідей өзекті. Осыдан жиырма шақты жыл бұрын жұрт «қазақ тілі» деп ұрандатып жүргенде кеңсесіндегі әр есіктің маңдайшасына «Қазақ қазақпен қазақша сөйлессін» деп жазып қойып, қоғамға қозғау салған Сәкең болатын. Ол кісінің бұл әрекеті талайларға ой салған.
Сәкең тумысынан уақыттың тамыршысы болып жаратылған секілді. Ол – тұтас тарихтан, болмыстан дәл қазіргі уақыттың қажетіне сай келетін ырғақты қапысыз танып, азаматтық үн қосып отыруды парыз санайтын асыл буынның өкілі. Өзінің басындағы жақсы ой, тамаша идеялар көпке ортақ деп есептейтін кісілігінен болар, «мына мәселені мен көтеріп едім» деп еншілеп көрген жан емес. Екінің біріне сыр аша бермейтін, әр шаруаны нәтижесімен ғана бағалайтын біздің әкей Мәкен Төрегелдин ешкіммен емес, ең бірінші Сәкеңмен пікірлесетін. Тіпті коллективтің жиналысы үстінде сан алуан пікірлер туындап жатса қолма-қол телефон теріп, «Сағындық бауырымыз қалай ойлайды екен, білейік» дейтін. Екі ақсақалдың ойы бір жерден шықса ойға алған шаруаның орындалғаны деп болжай беріңіз.
Алтын, күміспен жұмыс істейтін зергерлерде «сымсуыр» (өткізбе) деген өте сирек болат құрал болады. Атқаратын міндеті – металл сым шыбығын сымсуырдың тесіктерінен кезек-кезек өткізе отырып, қылдың жуандығындай жіңішке алтын жіпке айналдыру. Шебердің шебері ғана үзілмейтін, біркелкі сым суыра білген. Сағындық Үсенұлының ешкімге ұқсамайтын жаратылысы, қай саладағы болмасын өзіндік қолтаңбасы, тіпті, адамдармен қарым-қатынасына дейін үйлесімнің үлгісі. Ал үлгі туралы сөз айту өте қиын. Мұндай жандар – Тәңірдің адамды жаратудағы шеберлігі мен ықыласын дәлелдейтін шын даралар. Олардың жүрегі жұмыр әлемнің уақытымен бірге соғатыны сондықтан болар.
Рүстем ТӨРЕГЕЛДИН, музей ісі саласының ардагері.
Суретте: қоғам қайраткері, өлкетанушы Сағындық ҚОЖАМСЕЙІТОВ інідостарымен. 2014 жыл. Жездінің 70 жылдығы.
