Сот жүйесі тәуелсіздік жылдарында

Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының басында Қазақстанда басталған, 1991 жылы республиканың егеменді мемлекет мәртебесін алуының салдары болған саяси-әлеуметтік және экономикалық қайта құрулар осы салада өзіндік ұлттық құқықтық жүйенің қалыптасуына әкелді.

Қазақстан Тәуелсіздік алғаннан бері демократиялық, тәуелсіздік, әлеуметтік бағыттылық принциптеріне негізделген сот жүйесін дамыта алды. Осы мақсатқа жету үшін 30 жыл ішінде қыруар істер атқарылды, дамудың әрбір кезеңі еліміздің сот жүйесінің қалыптасу тарихында шешуші рөл атқарды.

«Сот билігі» ұғымының өзі 1993 жылы 8 қаңтарда қабылданған Қазақстанның тұңғыш Конституциясында бекітілген.

1995 жылғы 30 тамыздағы Конституцияның арқасында сот жүйесі кешенді нормативтік-құқықтық базаға ие болды, дербес органдардың дербес жүйесіне ие болып, тек өзіне ғана тән функцияларды атқара бастады.

Судьялар ел тарихында тұңғыш рет 1995 жылы желтоқсанда «Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы» Президент Жарлығы қабылданған кезде сот билігін жүзеге асырушылар болып жарияланды.

Ол судьялардың тәуелсіздігінің кепілдіктерін нығайтты, олардың адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау жүйесіндегі мәртебесі мен рөлін күшейтті. Судьялар биліктің басқа тармақтарының қысымынан құқықтық қорғау алды. Беделді және тәуелсіз сот билігін қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін соттарды құру әдісіне және судьялардың өкілеттіктерін тоқтату тәртібіне үлкен мән берілді, осыған байланысты келесі негізгі ережелер белгіленді:

— жергілікті (жалпы соттардың) барлық судьяларын өмір бойы (заңды жасқа толғанға дейін) тағайындау;

— заңда көрсетілген негіздер мен тәртіпте ғана сот билігінің тоқтатылуы;

— сот пен судьяның тәуелсіздігінің кепілдіктері, олар мыналарды қамтиды: республикалық бюджеттен қаржылық қамтамасыз ету; судьялар құрметті зейнеткерлікке шыққан немесе өзі алып жатқан тұрғын үй-жайы зейнеткерлікке шыққан жағдайда судьяға бере отырып, бірыңғай республикалық ведомстволық тұрғын үй қорын құру; судьяларды міндетті сақтандыру институтын енгізу, сондай-ақ басқа да арнайы жеңілдіктер беру.

Республикада экономикалық, әкімшілік, әскери, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі және қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған соттар құрылды. Сот жүйесін реформалаудың маңызды кезеңдерінің бірі 2005 жылы жергілікті соттардың рөлін күшейтуге, іс жүргізуді жеңілдетуге және апелляциялық сатыдағы соттардың рөлін күшейтуге бағытталған «Юрисдикцияны шектеу туралы» Заңның қабылдануы болды.

2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстанда алқабилердің қатысуымен қылмыстық сот ісін жүргізу институты енгізілді, бұл азаматтардың сот төрелігін жүзеге асыруға тікелей қатысу мүмкіндіктерін кеңейтті. Тұтқынға алуды санкциялау функцияларын соттарға беру де осы уақыт ішінде маңызды жетістік болды.

Соттардың тәуелсіздігі қағидатын іске асырудың тиімді тетіктерінің бірі судьялыққа кандидаттарды іріктеу функцияларын Жоғарғы Сот Кеңесінің құзыретіне беру болды. Кейіннен сот төрелігі бес сатылы жүйеден үш сатылы жүйеге (бірінші, апелляциялық және кассациялық, қадағалау сатысы) көшті.

Судьяларды іріктеу және мансаптық жоғарылату жүйесі қайта қаралды – біліктілік талаптары айтарлықтай қатайтылды. 2011 жылы Қазақстанда медиация институты енгізілді, соның арқасында дауласушы тараптар өз мүдделерін ескере отырып, дауды келіссөздер арқылы шешуге мүмкіндік алды.

2012 жылы Қазақстанның сот қауымдастығы Судьялардың халықаралық қауымдастығының толыққанды мүшесі болды.

Цифрландыру сот жүйесін дамытуда маңызды рөл атқарды. Сот актілерінің бірыңғай электрондық базасы құрылды. Сот процесіне қатысушыларды электронды түрде хабардар ету жүйесі енгізілген. Сот отырыстарын аудио-бейне жазбаға түсіру арқылы хаттама рәсімделеді.

Мемлекет басшысының айтуынша, жүргізіліп жатқан құқықтық реформалар заңның үстемдігін толық қамтамасыз етуге, халықтың биліктің сот тармағына сенімін арттыруға көмектесуі тиіс.

Сәрсен САҒАТОВ,

Ұлытау аудандық сотының судьясы.