Адам құқығы — мемлекеттің басты факторы

Фундаменталды құқықтар — бұл əрбір адамға тиесілі негізгі құқықтар мен бостандықтар, азаматтығына, тұрғылықты жеріне немесе басқа да ерекшеліктеріне қарамастан. Бұл құқықтар жеке еркіндікті, қадір-қасиетті, заң алдындағы теңдікті қорғап, қоғамдық өмірге қатысу мүмкіндігін қамтамасыз етеді.

Фундаменталды құқықтарға мыналар жатады:
1. Өмір сүру құқығы — өмірді жəне физикалық қауіпсіздікті қорғау.
2. Еркіндік жəне жеке қол сұғылмаушылық құқығы — абайсызда қамауға алынудан, тұтқындалудан немесе жеке еркіндікке қол сұғудан қорғау.
3. Əділ сот талқылауына құқығы — сотта қорғалу құқығы жəне əділ процесстің қамтамасыз етілуі. 4. Пікір мен көзқарас бостандығы құқығы — ой, сөз жəне сенім бостандығы.
5. Мемлекетті басқаруға қатысу құқығы — сайлау, референдум жəне басқа саяси қатысу нысандары арқылы.
6. Дискриминацияға қарсы қорғау құқығы — заң алдында барлық адамдардың теңдігі жəне дискриминацияның кез келген түріне жол бермеу.
7. Білім алу құқығы — тегін жəне сапалы білім алуға қол жеткізу.
8. Еңбек жəне лайықты еңбек жағдайлары құқығы — жұмысқа орналасу құқығы, əділ еңбекақы жəне қауіпсіз еңбек жағдайларының қамтамасыз етілуі.
Бұл құқықтар халықаралық құжаттарда, мысалы, Адам құқықтары туралы жалпыға бірдей декларацияда, мемлекеттің Конституциясында жəне басқа да азаматтардың құқықтық жағдайын реттейтін актілерде бекітілген.
Қолжетімді құқықтар — бұл адам немесе заңды тұлға белгілі бір əрекеттер, оқиғалар немесе заңды фактілер нəтижесінде заңмен немесе келісімшартпен алынған құқықтар. Бұл құқықтар бастапқы немесе табиғи құқықтар емес, олар адамның өмірі мен қызметі барысында белгілі бір əрекеттер, мүлік алу немесе міндеттемелерді орындау арқылы пайда болады.
Қолжетімді құқықтарға мысалдар:
1. Меншік құқығы — адам немесе ұйым мүліктің (мысалы, үй, көлік) иесі болады, оны сатып алу немесе мұра арқылы алу арқылы.
2. Зейнетақы құқығы — азамат еңбек қызметін атқарып, зейнетақы қорына жарна төлеп, зейнетақы алу құқығына ие болады.
3. Əлеуметтік жəрдемақы алу құқығы — заңмен белгіленген шарттарды орындау арқылы (мысалы, мүгедектік, көпбалалы отбасы) адам əртүрлі жəрдемақылар алу құқығына ие болады.
4. Азаматтық алу құқығы — басқа мемлекеттің азаматтығын алу (мысалы, натурализация жолымен).
5. Мұра құқығы — қайтыс болған туыстан мүлік алу құқығы, мұра ашылған кезде пайда болады. Қолжетімді құқықтар заңмен қорғалады жəне тек белгілі бір жағдайларда ғана, егер олар заңсыз немесе белгіленген нормаларды бұза отырып алынған болса, алдын ала жоспарлануы мүмкін.

А.КАРИМОВ,
ҚР адам құқықтары жөніндегі уәкілдің Ұлытау облысы бойынша өкілі.